Krajan Karangasem

(Kagingsirang saking Krajaan Karangasem)

Krajan Karangasem silih tunggil Krajan Hindu sané kaadegang abad ka-17 ring sisi kangin Nusa Bali. Ring aab kajayaan nyané, Krajan Karangasem madué wawidangan sané jimbar ngantos Nusa Lombok. Sesampun kalah mayuda sareng Welanda ring warsa 1894, Krajan kakuasaiin pameréntah Hindia Welanda. Sesampun Républik Indonésia mahardika, Krajan Karangasem mastatus dados Daérah Tingkat II Karangasem ring Pamréntahan Propinsi Bali.

Krajan Karangasĕm
Karang Semadi
1600–1894
Kobér Logo
Lokasi Krajan Karangasem
Wawidangan Krajan Karangasem warsa 1938 sané mangkin dados Kabupatén Karangasem ring Propinsi Bali[1]
Ibu kota Amlapura
Basa Bali
Agama Hindu (resmi)
Wentuk pamrentahan Monarki Krajaan
Anak Agung Agung
 -  1600-? (Malunan) Gusti Nyoman Karang
 -  1908-1966 (Durinan) I Gusti Bagus Jélantik
Babad
 -  Didirikan 1600
 -  Kakuasain Hindia Welanda 1894
Pendahulu
Pengganti
Krajan Gélgél
Indonésia

Lelintihan uah

Asal aran uah

Aran Karangasem sujatiné maasal saking kruna Karang Semadi. Makudang catetan sané ngamuat asal-usul aran karangasem sekadi sané kanikayang ring Prasasti Sading C sané wénten ring Griya Mandara, Désa Munggu, Mengwi. Kanikayang lantur pinaka Gunung Lempuyang ring sisi kalér kangin Amlapura, ring pamahbah nyané mawasta Adri Karang sané artos nyané Gunung Karang.

Prasasti punika nyaritayang, pinaka warsa 1072 Saka, tanggal 12 candra atenga galang, Wuku Julungwangi ring sasih Cetra, Bathara Guru meréntahang putra nyané Sri Maharaja Jayasakti utawi Hyang Agnijaya antuk tedun ring Bali. Swadharma sané kaanggit ring prasasti punika ”...gumawyeana Dharma rikang Adri Karang maka kerahayuan ing Jagat Bangsul...”, artos nyané ”rauh nuju Adri Karang ngardi Pura (Dharma) antuk ngicain karahayuan antuk Nusa Bali”.

Hyang Agnijaya kaceritayang rauh sareng semeton nyané punika Sambhu, Brahma, Indra, miwah Wisnu ring Adri Karang (Gunung Lempuyang ring sisi kalér kangin kota Amlapura). Gunung Lempuyang kapilih Bathara Guru dados genah ngawedar karahayuan antuk kaselamatan para manusa.

Ring panilikan babad kawéntenan pura, Lempuyang kakait sareng kruna lampu sané teges nyané kapilih, miwah Hyang sané maartos Bathara Guru, Hyang Parameswara. Ring Adri Karang punika Hyang Agnijaya ngardi Pura Lempuyang Luhur dados genah masemadi (Karang Semadi). Nyansan sué parab Karang Semadi punika magentos dados Karangasem.[2]

Kaadegang nyané Krajan Karangasem uah

 
Pawiwahan ring Puri Karangasem warsa 1922

Ring abad ka-16 ngantos abad ka-17, Karangasem magenah ring sor Pamréntahan Krajan Gélgél, antuk raja ipun I Déwa Karangamla sané nyeneng ring Selagumi (Balépunduk). I Déwa Karangamla seneng sareng randa I Gusti Arya Batanjeruk, patih Krajan sané ngapiwal miwah kapademang ring Désa Bungaya, pinaka jagi mawiwaha sareng randa ipun wantén prasyarat sané patut kamargiang, syarat punika mangda putra saking randa Batanjeruk sané patut kaangkat dados panguasa. Syarat puniki kasanggupin miwah salantur nyané kulawarga I Déwa Karangamla magingsir saking Selagumi nuju Batuaya. I Dewa Karangamla taler madué putra saking rabi liyané maparab I Déwa Gdé Batuaya. Pasuwécan kakuasaan majeng putra saking janda Batanjeruk puniki ngacihnain pamahbah kaadegang nyané Krajan Karangasem sané kaperéntah olih Dinasti Batanjeruk.[2]

Payudan Buléléng miwah Lombok uah

 
Para punggawa Krajan Karangasem

Sesampun Raja I Gusti Anglurah Ketut Karangasem séda, Pamréntahan Krajan Karangasem kalanturang olih I Gusti Gedé Karangasem (Déwata ring Tohpati) riantara warsa 1801-1806. Duk kala punika wawidangan Krajan Karangasem ngajimbarang kakuasaan ipun ngantos Buléléng miwah Jembrana.[2] Sesampun padem, I Gusti Gedé Ngurah Karangasem kagentosin olih putra nyané maparab I Gusti Lanang Peguyangan sané kasub antuk parab I Gusti Gedé Lanang Karangasem.

Jayanti Krajan Buléléng ngalawan kakuasaan Krajan Karangasem sané ngaranayang raja Karangasem, I Gusti Lanang Peguyangan, magingsir miwah ri tatkala punika Krajan Karangasem mawalik kakuasain olih raja Buléléng, I Déwa Pahang. Kakuasaan punika prasida karebut malih olih I Gusti Lanang Peguyangan. Sinunggil punggawa Krajan maparab I Gusti Bagus Karang miwal ring warsa 1827 prasida ngalahang I Gusti Lanang Peguyangan ngantos ngacala nuju Nusa Lombok, asapunika tahta Krajan Karangasem kapegang olih I Gusti Bagus Karang.

Ri tatkala I Gusti Bagus Karang padem ri kala mayuda ring Lombok, ring galah sané pateh raja Buléléng saking dinasti Karangasem, I Gusti Ngurah Madé Karangasem, nyerang Karangasem miwah munggahang mantu ipun I Gusti Gedé Cotong dados raja Karangasem.[2] Sesampun I Gusti Gedé Cotong padem mawinan parebutan kakuasaan, tahta Karangasem kalanturang olih semeton misan raja Buléléng punika I Gusti Ngurah Gedé Karangasem.[2]

Sekaa wangsa puri saking Krajan Karangasem asapunika ngawitin minguasain sisi kawan Nusa Lombok. Sinunggil saking dané, punika sekaa Bali-Mataram, prasida minguasain luwih akéh pantaraning seka liyanan saking Bali, miwah prasida minguasain makasami nusa punika warsa 1839.[3][4][5] Saking duk kala punika kabudayaan miwah wangunan puri saking Bali taler makembang ring Lombok.[4]

Payudaan pantaraning Belanda uah

 
Para manggala sané sareng mayuda ring Lombok warsa 1894: Anak Agung Ketut Karangasem, Mayor Jenderal P.P.H. van Ham,[3] Mayor Jenderal J.A. Vetter (komandan),[3] Residen M.C. Dannenbargh, miwah Gusti Gedé Jelantik.
 
Gusti Gedé Jelantik miwah putra nyané, Gusti Bagus Jelantik, ring Puri Agung Karangasem (sawatara warsa 1900-an).

Ring tanggal 25 Agustus 1891, putra penguasa Bali-Mataram punika Anak Agung Ketut Karangasem kakirim, sareng 8.000 balayuda, antuk numpas pamiwalan ring Praya, sané rumasuk wawidangan Krajan Selaparang. Ring tanggal 8 Séptémber 1891, balayuda kakalih, ring sor putra liyanan, Anak Agung Madé Karangasem, mawasa 3.000 jadma kakirim dados balayuda wewehan.[3] Krana balayuda Krajan kacingakin mewéh ring payudaan punika, katunasin malih wantuan panguasa sor saking Karangasem, punika Anak Agung Gedé Jelantik, antuk ngirimang 1.200 jadma balayuda élit antuk numpas pamiwalan.[3] Payudaan kamargiang suwé saking 1891 ngantos 1894, miwah balayuda Bali-Mataram sané langkung canggih pasanjataan kajangkepin sareng kalih kapal yuda modérn, Sri Mataram miwah Sri Cakra, prasida minguasain akéh désa sané miwal miwah ngiterin kubu pamiwal Sasak sané untat. Hawanan punika para balayuda Sasak nunas suwéca majeng Welanda ring Batavia mangda ngawantu ring payudaan punika.[3]

Ring tanggal 8 November 1894, Belanda sacara sistematis ngebedilang meriam majeng genah balayuda Bali ring Cakranegara, ngawinan rusak nyané puri, ngapademang sawatara 2.000 jadma Bali, sapunika dané kaicalan 166 jadma.[5] Ring ungkur Nopémber 1894, Welanda prasida ngaonang makasami pajuangan jadma Bali, antuk pasiuan jadma Bali padem, nyerah, utawi ngamargiang puputan.[4] Lombok dados pahan saking Hindia Belanda, Krajan Karangasem ring ungkur nyarengin Pajanjian Kuta miwah ngamargiang pamaréntahan ring Lombok.[4] Gusti Gedé Jelantik kaangkat dados Regent olih Belanda ring warsa 1894, miwah ida dados manggala ngantos warsa 1908.[6]

Aab kolonial uah

Aab kakuasain Belanda uah

 
Anak Agung Agung Anglurah Ketut Karangasem ri kala narima karauhan Gubernur Jénderal Dirk Fock warsa 1925.
 
Anak Agung Agung Anglurah Ketut Karangasem sareng rabi nyané. Prabotan-prabotan Puri Agung Karangasem ring gambar punika paicén Ratu Wilhelmina saking Belanda.

Sesampun ngeranjing nyané Belanda, makta pingaruh ring birokrasi Pamréntahan. Ring warsa 1906 ring Bali wénten tigang soroh rupa Pamréntahan punika:

  • Rechtstreeks bestuurd gebied (Pamréntahan langsung) ngajangkepin Buléléng, Jembrana, miwah Lombok
  • Zelfbestuurend landschappen (Pamréntahan ngaraga) punika Badung, Tabanan, Klungkung, miwah Bangli
  • Stedehouder (wakil Pamréntahan Belanda) punika Gianyar miwah Karangasem

Asapunika ring Krajan Karangasem mawacakang sané dados Stedehouder (penguasa) punika I Gusti Gedé Jelantik ring warsa 1894-1908, miwah Stedehouder I Gusti Bagus Jelantik sané magelar Anak Agung Agung Anglurah Ketut Karangasem (Déwata ring Maskerdam) ring warsa 1908-1950,[2] sané ngisorin 21 Punggawa, punika Karangasem, Seraya, Bugbug, Ababi, Abang, Culik, Kubu, Tianyar, Pesedahan, Manggis, Antiga, Ulakan, Bebandem.[7] Antuk Kaputusan Gubernur Jénderal Hindia Belanda pinanggal 16 Désémber 1921 No. 27 Stbl. No. 756 warsa 1921, kapeték saking tanggal 1 Januari 1922, Gouvernements Lanschap Karangasem kaapus, kauah dados wawidangan otonomi, langsung ring sor Pamréntahan Hindia Belanda, kaadegang Karangasem Raad sané kamanggalain olih Regent I Gusti Bagus Jelantik, punika dados Sékrétaris kajabat olih Controleur Karangasem.

Manados Regent, I Gusti Bagus Jelantik kantun nganggén gelar Stedehouder. Akéh Punggawa sané sadurungné wénten 14 widang kakirangin dados 8 widang, luiré: Rendang, Selat, Sidemen, Bebandem, Manggis, Karangasem, Abang, Kubu. Antuk Kaputusan Gubernur Jéndral Hindia Belanda pianggal 4 Séptémber 1928 No. 1, gelar Stedehouder kagentosin dados Anak Agung Agung Anglurah Ketut Karangasem. Antuk Kaputusan Gubernur Jéndral Hindia Belanda pinanggal 30 Juni 1938 No. 1 kapeték saking tanggal 1 Juli 1938 ida kaangkat dados Zelfbestuur Karangasem (manggala swapraja). Kasarengin antuk kaadegang nyané Zelfbestuur Karangasem, kapeték saking tanggal 1 Juli 1938 kaadegang taler ZelfbestuurZelfbestuur ring sajebag Bali, punika Klungkung, Bangli, Gianyar, Badung, Tabanan, Jembrana miwah Buléléng, ring dija manggala swapraja-swapraja (Zelfbestuur) punika kasarengin ring féderasi raja-raja sané kasengguh Paruman Agung.[7]

Ring kauripan sosial-budaya, mawinan kapingaruhin paajahan sané kapolihang ring abad ka-19, akéh para yowana inteléktual ring makudang wawengkon ring Bali ngadegang sekaa-sekaa miwah organisasi yowana, kaagamaan, miwah ilmu kawikanan. Sauntara punika, ring Karangasem embas pahimpunan sané maaran "Satya Samudaya Baudanda Bali-Lombok" maanggota antuk pegawai negeri miwah krama umum antuk tatujon nyimpen miwah mulpulang jinah antuk kawiguna studiefonds.

Aab kakuasain Jepang uah

Sesampun makudang payudaan, balayuda Jepang ngadarat ring Pasisi Sanur, Badung, ring tanggal 18 miwah 19 Pébruari 1942. Saking arah Sanur puniki balayuda Jepang ngeranjing kota Dénpasar antuk nénten wénten palawanan. Salantur nyané, saking Dénpasar puniki Jepang minguasain sajebag Bali, rumasuk Karangasem. Kapertama, sané ngaalédang kakuasaan Jepang ring Bali punika balayuda Angkatan Darat Jepang (Rikugun). Sasampuné, ri tatkala paindikan sampun tegteg panguasaan Pamréntahan kaicain majeng Pamréntahan sipil. Ri tatkala Jepang ngeranjing Bali, Paruman Agung utawi déwan raja-raja Bali kagentosin dados Sutyo Renmei.[7]

Aab mahardika uah

 
Balé Lembu Agung

Ring warsa 1945 sasampun Jepang nyerah miwah kamahardikaan Républik Indonésia, Bali dados pahan saking Pameréntah Negara Indonésia Timur. Negara Indonésia Timur bubar miwah makasami wawidangan nyané kalebur ring Républik Indonésia tanggal 17 Agustus 1950. Pamréntahan swapraja-swapraja (krajaan) ring Bali kagentosin dados Déwan Raja-Raja antuk magenah ring Dénpasar miwah kamanggalain olih satunggil raja. Ring sasih Oktober 1950, Pamréntahan Swapraja Karangasem kaadegang Déwan Pemerintahan Karangasem sané kamanggalain olih manggala Déwan Pamréntahan Harian sané kajabat olih Manggala Swapraja (Raja) taler kawantu olih para anggota Majelis Pameréntah Harian.

Ring warsa 1951, paistilah Anggota Majelis Pemerintah Harian kagentosin dados Anggota Déwan Pemerintah Karangasem. Mawit UU No. 69 warsa 1958 kapeték saking tanggal 1 Désémber 1958, wawidangan-wawidangan swapraja ring Bali kagentosin dados Wawidangan Tingkat II satingkat kabupatén, rumasuk Karangasem.[7]

Lis raja uah

 
Anak Agung Agung Anglurah Ketut Karangasem ring Balé Maskerdam, wangunan utama Puri Agung Karangasem, warsa 1949.
  • Gusti Nyoman Karang (1600)[2]
  • Anglurah Ketut Karang
  • Anglurah Nengah Karangasem
  • Anglurah Ketut Karangasem (1691-1692)
  • Anglurah Madé Karang
  • Gusti Wayahan Karangasem (w. 1730)
  • Anglurah Madé Karangasem Sakti alias Bagawan Atapa Raré (1730-1775)
  • Gusti Gedé Ngurah Karangasem (1775–1806)
  • Gusti Gedé Ngurah Lanang (periode kapertama, 1806–1822)
  • Gusti Gedé Ngurah Pahang (1822)
  • Gusti Gedé Ngurah Lanang (periode kakalih, 1822-1828)
  • Gusti Bagus Karang (1828–1838)
  • Gusti Gedé Ngurah Karangasem (1838–1849)
  • Gusti Madé Jungutan alias Gusti Madé Karangasem (1849-1850)
  • Gusti Gedé Putu (dados panguasa sor, 1850-1893)
  • Gusti Gedé Oka (dados panguasa sor, 1850-1890)
  • Gusti Gedé Jelantik (1890–1908)
  • Anak Agung Agung Anglurah Ketut Karangasem (1908-1967)
  • Anak Agung Agung Madé Jelantik (dados manggala kulawarga ageng Puri Agung Karangasem, 1967-2007)[8]
  • Anak Agung Agung Gedé Putra Agung (dados manggala kulawarga ageng Puri Agung Karangasem, 2009-mangkin)[9]

Galéri uah

Cingak taler uah

Pustaka uah

  1. Perang Bali tahun 1846-1849
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Sejarah Kerajaan Karangasem
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Colonial collections revisited By Pieter ter Keurs p.190ff
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 Southeast Asia: a historical encyclopedia, from Angkor Wat to East ..., Volume 3 by Keat Gin Ooi p.790ff
  5. 5,0 5,1 Priests and programmers by John Stephen Lansing p.20
  6. The rough guide to Bali & Lombok by Lesley Reader, Lucy Ridout p.298
  7. 7,0 7,1 7,2 7,3 Sejarah Kabupaten Karangasem dan Kota Amlapura
  8. "Seniman Tari: A.A.M. Djelantik". Kaarsipin saking versi asli tanggal 2015-09-24. Kaaksés 2015-08-15.
  9. "Proffessor Dr. Putra Agung crowned as the New Raja". Kaarsipin saking versi asli tanggal 2018-06-17. Kaaksés 2015-08-15.

Pranala jaba uah