I Cétrung tekén I Kidang


Aksara Latin
     

Satua I Cétrung tekén I Kidang (aksara Bali: ᵒi​cĕtruŋ​tĕken·​ᵒi​kidaŋ) utawi kasub masih maaran "I Kidang Makita Makeber" inggih punika silih tunggil satua Bali.[1][2]

I Cétrung tekén I Kidang
Satua
AranI Cétrung tekén I Kidang
Tasih kasub maaranI Kidang Makita Makeber
Data
NegaraIndonésia
WewidanganBali

Daging satua uah

Ada tuturan satua kedis cetrung. I Cétrung masebun di punyan pandané, di sisin uman Pan Brangkusé. Panak I Cetrungé nu barak, maré tumbuh bulu kuma jaum. Panak-panakné tonden bisa makeber. Dugasé ento padin Pan Brangkusé suba kuning. Mén Brangkus ngajak panakné, I Brangkus, subé nyangket.

I Brangkus suba truna, seleg magaé ka uma nulungin bapané dané suba ngancan tua. I Brangkus ngalih seké manyi. Buin mani padiné bakal anyiné.

Kacrita I Centrung sedih kingking, ngeling masesambatan. “Ratu, Dewa Ratu! Kudiang titiang, panak titiangé puniki. Pedas ipun pacing padem. Padem kaanggén plalian. Puniki padin Pan Brangkus sampun kuning. Benjang ipun pacing ngampung. Inggih Ratu Sang Hyang Widhi! Olasin jua kuda titiang!”

Dugasé ento kebenangan ada kidang klincak-klincak kema. Ling I Centrung dingeha. Lantas ia maekin I Centrung. “Eh, nyai Centrung, Sedih icing ningeh ling nyainé. Apé ané kasedihin?”

Masaut I Centrung: “Uduh, né ko beli Kidang. Kénkénang baan madaya. Buin mani koné Pan Brangkus bakal manyi. Panak icangé nu cerik, tonden bias makeber. Pedas sebum icangé bakal alapa. Panak icangé anggona plalian kanti mati. Icing anak tusing ngamah padi. Icing deMén, kalangen nepukin padiné pada jeli, nguntul buka bungan gadungé. Icing setata ngalih uled anggon tetedan”.

I Kidang bareng sedih, laut masaut. “Kené Centrung. Dumadak ada suecan Widhi. Pianak nyainé sida rahayu. Da bes mapangenan. Buinmani icing nelokin nyai mai”.

I Kidang laut misbis padang sambilanga mapineh-pineh. Tusing makelo, lantas ia magedi, takut tepukiné baan I Brungkus.

Manyi uah

Kacrita paseméngan sekaa maniné subé teka. Ada sawatara ajaka duang dasa. I Brangkus masih milu ngaba sanan. Méméné ngaba sok.

Sekaané manyi mabriagan, sambilanga makedekan. Ada ané magending matembang sinom. Akejang pada girang. Anginé ngasirsir ngampehang kebusé. Ngalangenin pesan di umané, rame-ramé manyi. Engsap tekén panes madengdeng. Apa buin padine jelih-jelih, kuning buka emasé. Maombakan yang tempuh angin. Yang suba keto, guminé gemuh.

Saget teka I Kidang jlempah-jlempoh. Matané udep, cara kuangan pules. Pangenahné ia boh, tusing bakal gencang malaib. I Brangkus paling maluna epukin. Ia ngadebras, “Ada kidang!”

Makejang sekaané matolihan, tur nyagjag makité ngejuk.

I Kidang ngrejit, makcog, saru-saru tengkejut, sambilanga tolah-tolih. I Brangkus ngantiang, ngénggalang ngepung ngajak sekaané. Sekaané pada cager bakal ngejuk kidang. Nanging I Kidang ngangsarang malaib. I Brangkus ngangsan gangsar nguber. Teked di labaké I Kidang mabalik tur ngajet. I Brangkus kena pranané. Ia bah ngaseksek, laut nyelé ati.

Meméné nyagjagin sambilanga ngeling ngarod. “Aduh, anak Kénkén. Brangkus ingetang ragane!”

I Brangkus lemet, matané ngeliep. Ditu lantas I Brangkus ajaka mulih, ateha baan sekaané. Sekaané buung manyi.

Sasubané sepi, I Kidang mabalik teka, maekin I Centrung. “Nah, nyai Centrung. Bagusang piara panaké. Dengdengang ai, damuhin, apanga énggal kebah buluné. Yan suba kebah, ajaka makisid uli dini, ngalih tongos ané aman”.

I Cenrung ngidepang munyin I Kidangé. Kanti kebah suba bulun panak I Centrungé, I Brangkus masih tonden teka ngajak sekaa manyi.

I Kidang Kena Jaring uah

Kacrita jani, Pan Brangkus suba suud manyi. Padiné tumpukanga di natahé. Sabilang dina I Brangkus epot ngajak bapané nyemuh padi apangé tuh. Yan suba tuh mara panekenga ka glebegé. Sabilang seméng nu ruput I Kidang ngajak I Centrung tekén panakné ka tegal abian Pan Brangkus.

Pan Brangkus ngajak I Brangkus mula seleg magaé. Tegalné bek misi aian. Di selagan punyan nyuhé, ia mamula kacang dawea muah undis. Di sisin pagehané marerod misi manas. Masih ada seré muah umbi-umbian. Di bucu malingseh-lingsehan punyan biu.

Ditu, I Kidang ngempok-ngempok punyan kacang. I Centrung ngalih uled kecag-kecog di punyan undisé.

Sedek dina anu, I Brangkus ka tegalné makita ngalih kuud. Ia tengkejut. Kacangné telah maempok-empok, punyané ligir. Telektekanga ada enjek-enjekan kidang maklicakan di natahé. I Brangkus adeng-adeng nutug enjeg-enjekané ento. Lantas tawanga, uli dija kidngé nyual pagehan. I Brangkus ngénggalang mulih morahan tekén bapané.

“Bapa, Bapa, kidangé buin ia ngaé weci. Don kacangé empok-empoka, kanti punyané ligir. Sapunapiang antuk nayanang. Kidangé mangda bakat juk, laut tampah anggén sesaté muah gegecok.”

Bapané masaut, “Kénkén Brangkus? Punyan kacangé jaraha baan I Kidang? Nah, da sebetanga. Nyanan nyoeang ajaka makena jaring. Ditu pasang di tongosé ia nyual pagehan. Pedas ia bakal teka buin kema. Laut macelep ka jaringé. Ia bakal bungkus kena jaring. Ditu laut ia tampah. Bené anggon sesaté , gegecok muah dengdeng. Memén ceningé ia sebet pesan, krana cening kaper kidang”.

Sesubané sanja Pan Brangkus ngajak panakné ka abian ngaba jaring. Ditu pasanga diuakan pagehané ané entasina baan I Kidang. Bagusanga pesan ia makena jaring. I Brangkus kendel pesan kenehné, cager bakal maan kidang. Ia ngomong tekén bapané.

“Yan takeh tiang, kidangé nika, kidang sané ngaper tiang. Tan wangdé ipun pacang kena jaring. Ngiring tampah”.

I Memé pedas taler lédang kayuné. Ical sebetné. “Tiang nunas kuud abungkul, nggih Pa!”

Bapané masaut. “Nah, dadi. Kema Mének padidi.”

I Brangkus sebet manek. Ia suba biasa Mének nyuh, mamongkod. Kuudé tengtenga ngaba tuun. Lantas IBrankus ajak bapané mulih, ngaba kuud muah buah undis ané muda-muda.

Maniané nu seMéngan ruput, I Kidang ajaka I Cetrung buin ka abian Pan Brnagkusé cara biasané. I Cetrung mekeber. I Kidang nyerutcut macelep di slagan pagehané, tusing ada kenehné sangsaya. Saget ia kena jaring., mablekes makaput aji jaring. Ia kauk-kauk. I Cetrung sengeh, jagjagina.

I Cetrung tengkejut, I Kidang suba kena jaring. “Nah, sing dayanin. Ené pedas pagaen I Brangkaus. Kénkénang jani baan madaya nulungin I Kidang?”

I Centrung ngeling ngajak panakné, sambilangan ngeka daya. I Cetrung makeber tegeh, kapragpag-kaprigpig, cruat-cruet. Panak-panakné sedih matinggah sig I Kidangé ané suba kena jaring. Saget masriut I Cetrung tuun. Ngomong tekén panakné. “Cening ajak patpat, kema énggalang ngalih timpal angan adasa ajak mai! Enggalin!“ Panakné satinut makejang makeber.

I Cetrung buin ngomong, “Beli Kidang, da sangsaya. Icing suba maan daya. Lagasang kenehé. Jalan mapinunas tekén Sang Hyang Widhi, apanga prasida leb uli jaringé ené. Jani beli Kidang mapi-mapi mati. Endigang basangé, kanti kembung. Apang saja cara anak mati”.

I Kidang kijap-kijap, sambilanga jejeh. Saget teka kedis cetrung ada angan limolas. Makejang pada sedih nepukin I Kidang mablekes kena jaring. I Cetrung ngomong, “Nah, né nyaman tiangé ajak mekejang. Tiang ngidih tulungan. Apang ajak mekejang dini meju di layah I Kidangé muah di kupingné. Pesuang tainé ané pengit!” Kedis cetrungé lantas makejang meju. Suba keto lantas makeber, ngalih uled di punyan undisé.

I Cetrung ngorahin I Kidang. “Beli Kidang ingetang ibané. Jani mapi-mapi mati. Yan suba gagaha jaringé tengilang awaké apang cara anak mati sajaan. Yang suba kalahina baan I Brangkus, mara nglepat bangun. Enggalang malaib apang tusing ada anak nawang”.

Paseméngan mara ending suria, I Brangkas nadtad madik ngajak bapané ka abian. I Brangkas encol nelokin jaringané. Ia kendel pesan, jaringané ngamah. Ada kidang bungkung, basangé endig.

Ia ngaukin bapané, “Bapa jaringé ngamah. Kidangé sampun kena jaring. Nanging sampun mati, basangné bengkang, eboné bengu. Minab dibi ipun sampun keni jaring”.

Bapané nyagjagin. “Nah, yadin keto énggalang aba mulih, ka pondok. I Memé konkon ngaé basa gedé”. Ditu laut I Kidang abana ka pondok.

Teked di pondok, jaringé kelesina. I Kidang tegteg ngesil, tusing maklisikan. Matané ngidem. I Brangkus mawali ka abian ngalih saré, bungkilan, tabia muah don biu. Tau tekén suung, I Kidang ngelepat bangun, tur nyelibsib malaib, tusing ada ngrungu.

I Kidang nulunging I Sugem uah

Kacerita jani, I Kidang suba lepas uli baya pati. Ia masusupan ka taman ané asri. Ditu liu soroh kedis ngalih amah, krana liu ada punya who-wohan ané mabuah. Kedis crukcuk ané kereng uyut seMéngan, becica ané deMén nguci, cilalongan ané buluné kuning nyalang. Maish ada soroh sugem, tuhu-tuhu muah ané lenan.

Tusing joh uli temané ento ada pondok Kiang Upaya. Kiang Upaya geginané mapikat ngejuk kedis. Yan maan kedis ané melah, adepa ka kota. Dugasé ento ia aget. Pikatné celepin kedis sugem. I Sugem klepea-klepar  tusing nyidaang pesu.

Kidang Upaya ngénggalang Mének, ngulur pikatné tuun. Kabenengan dugasé ento teka I Kidang. Tepukina I Sugem kena pikat. Mara pikaté ungkab magagahan. Ngénggalang I Sugem makeber. I Kidang masih malaib. Slampara I Kidang aji blakas, ketes ka bêté blakasé ilang. Nyrucut lantas Kidang upaya mulih. Di jalan-jalan ia ngempok-ngempok paku, sambilangan kramak-krumuk.

I Kidang Makita Makeber uah

Sasubané I Sugem bebas, I Kidang marérén di sisin tukadé, sambilangan ngempok-ngempok ambung. Ia nginem yeh di tukadé. Tepukina ada lewat kedis. Ia matolihan Mének. Bengong ia nepukin kedis pada girang mupu buah bunut. Ada masih kedis ngimbang sawat di langitné. Ada ané magending saling sautin ngajak roangné. Ada ané makeber andep di tukadé, cliak-cliuk manjus.

Saget teka I Sugem, kecag-kecog maekin I Kidang buka anak nangkil. “Unduh Kidang, ratun titiang. Yan tan I Ratu sané nulungin titian, pedas titian sampun padem. Ratu sané nguripang titian. Titian ngaturang bakti, tur matur suksema banget..”

Teka masih I Cetrung ngajak panakné. “Beli Kidang! Mangkin patut tiang ngaturang pawelas ring Beli. Indayang sambat, napi kayunang Beli?”

I Kidang kendel kenehné maan pangajum buka keto. “Nah Sugem muah Cetrung. Bengong Beli nepukin kedisé ba duur makejang lega. Mirib ia bagia pesan. Ia bias makeber ngiderin gumi”.

Masaut I Sugem, “Inggih ratu Kidang. Yakti sapunika. Yaning makeber tegeh, magenepan panggih sané becik-becik. Janten panggih gunungé kalér, ambuné marerod ampehan angin. Panggih pasihé kelod, gedébar-gedébur ombakné bencah di parangané. Saking ba duur taler panggih kota Mayapadané, gedong-gedongné sané tegeh nyujuh langit. Taler panggih taman-taman sané yehné ening dingin. Wenten gerojongan toya macebur, kritisan toyané pakantetané sekadi bianglala yang kasunarin ai ..”

Masaut I Kidang, “Nah yan saja buka keto, icing Makita pesan apang bias makeber cara kedis. Kénkénang ban madaya. Icing tusing ngelah kampid.”

Ngomong I Sugem, “Inggih yan sapunika kayun I ratuné, wénten upayan titiang. Ngiring benjang peseméngan pisan matemu malih I riki. Kéto masih adi Cetrung apang milu matemu dini. Beli bakal ngaba don kumbang. Adi cetrung apang ngaba tali kupas.”

Paseméngan pesan I Kidang, I Sugem muah I Centrung matemu di tongosé ento. I Kidang kampidiné aji don kumbang, mategul baan tali kupas. Suba pragat I Kidang makampid, ngomong I Sugem,

“Mangkin I ratu sampun makampid. Janten sampun prasida makeber”.

I Centrung masih nuturin, “Beli Kidang sampunang lenga. Don kumbangé pacang layu, yan keni sunaran suria. Yening sunaran ainé sampun banteng gelisang tuun!”

Kacerita jani, I Kidang suba makeber. Lega pesan kenehné. Di langité ia ngalanglang ulangun. Magenepan pesan tepukina. Makejang tawah ngenah uli ba duur. Ngangsan tegeh pakeber I Kidangé, ngangsan ulangun kenehné. Ia ngengsap tekén pabesen I Cetrungé. Suba nganter suriané, I Kidang tusing Makita tuun. Kampidné layu tusing dadi klepatanga. Pamuputné maglebug ulung, di sisin tukadé I tuni. Jagjagina baan I Cetrung muah I Sugem. I Kidang upin-upina baan I Sugem, baanga bayu. I Kidang kisah-kisah inget tekén awak.

Pustaka uah

  1. "Cerita Rakyat Daérah Bali" (ring Inggris). Kaaksés 2021-08-10.
  2. Tim. 2001. I Kidang Makita Makeber. Denpasar: Yayasan Saba Sastra