Pupuh

wentuk puisi tradisional

Pupuh inggih punika wangunan tembang sané ngeranjing ring sekar alit. Yéning selehin ring kesusatraan Bali, kakawin, kidung, miwah pupuh punika rumasuk ring kasusastran Bali Purwa sané marupa puisi (sastra tembang).[1][2] Pupuh mangkin masih wentuk puisi purwa saking Jawa miwah Sunda (Basa Sunda: Pepeuh) sané madué akeh suku kruna miwah rima tertentu ring tiap barisné. Wenten 17 jenis pupuh, sané pada madué sifat miwah pangaggén antuk téma crita sané malénan.

Soroh tembang uah

Wangun tembang ring Bali wénten kakepah dados petang soroh luir:

  • Kapertama, Sekar raré (tembang raré kanggén ngarum-rum raré mangda nenten crewet), Conto:

    Ratu anom metangi meilen-ilen,
    ratu anom matangi mailen-ilen
    Dong pirengan punyin sulinge dijaba,
    dong pirengan munyin sulinge dijaba.

  • Kadadua, Sekar alit (sekar macepat duaning kawacen pat-pat), Conto:

    Jani jumunin malajah,
    awak lekad suba kelih,
    tiru-tiru kapatutan,
    sastra ane anggon suluh,
    nyuluhin raga makejang, ala becik,
    sastra ne ditu ngajarang.

  • Katiga, Sekar madya (Tembang tengahan/Kidung karipta duk pamadegan dalem watu renggong ring gelgel abad ka-16), Conto:

    Purwa kaning angripta rum,
    ning wana ukir kahadang labuh,
    kartika panedenging sari,
    angayon tangguli ketur,
    angring-ring jangga mure. (kidung wargasari)

  • Kapat, Sekar agung (kakawin/sekar gedé), Conto:

    Stuti nira tan tulus sinahuran paramarta siwa (pangawit),
    Anaku huwus katon abimatan ta temun ta kabeh (pangenter),
    Ana panganu grahang ku cadusakti winimba sara (Pangumbang),
    Pasupati sastra kastu pangarannia nihan wulati (pamada).

Padalingsa uah

Makejang pupuh madué padalingsa, inggih punika:

  1. Pupuh Dandang Gula mawit padalingsané 10I, 10A, 8E, 7U, 9I, 7A, 6U, 8A, 12I, 7A
  2. Pupuh Durma pada lingsané 12A, 8I, 6A, 8A, 8I, 5A, 7I
  3. Pupuh Ginada pada lingsané 8A, 8I, 8A, 8U, 8A, 4I, 8A
  4. Pupuh Ginanti pada lingsané 8U, 8I, 8A, 8I, 8A, 8I
  5. Pupuh Maskumambang pada lingsané 4A, 8I, 6A, 8I, 8A
  6. Pupuh Mijil pada lingsané 10I, 6O, 10E, 10I, 6I, 8U
  7. Pupuh Pangkur pada lingsané 8A, 11I, 8U, 7A, 12U, 8A
  8. Pupuh Pucung pada lingsané 4U, 8U, 6A, 8I, 4U, 8A
  9. Pupuh Semarandana pada lingsané 8I, 8A, 8O, 8A, 8A, 8U, 8A
  10. Pupuh Sinom pada lingsané 8A, 8I, 8A, 8I, 8I, 8U, 8A, 8I, 4U/A, 8A

Soroh uah

Ring Bali, pupuh kakepah dados 10 luir ipun:[3]

Pupuh dandang uah

Silih tunggil conto pupuh ring sor puniki:

Daging sarwa tuture sari manuduhang
Ngawe dana punia
Nggen nulung sarwa muripe
Kéto kadharmaning idup
Muatang mayasa kerti
Wireh tong dadi kudiang
Raga pacang mantuk
Mawali ka niskala keto dewa
Da suwud mekardi becik
Satoning dadi manusa.

Pupuh durma uah

Silih tunggil conto pupuh ring sor puniki:

Ada anak kewala ngulurin awak
Katlebane ring rah daging
Tan inget maturan
Maring Hyang Widhi Wasa
Nika corah kewastanin
Yan Sang purusa
Yadnya sesané kabukti.

Pupuh ginada uah

Silih tunggil conto pupuh ring sor puniki:

Eda ngaden awak bisa
Depang anake ngadanin
Geginane buka nyampat
Anak sai tumbuh luhu
Ilang luhu buke katah
Yadin ririh
Liu enu paplajahan.

Pupuh ginanti uah

Silih tunggil conto pupuh ring sor puniki:

Saking tuhu manah guru
Mituturin cening jani
Kaweruhe lwir senjata
Ne dadi prabotang sai
Kaanggén ngaruruh merta
Saenun ceninge urip.

Pupuh pangkur uah

Silih tunggil conto pupuh ring sor puniki:

Ngungsi kantor sekolahan
Jek macelup sang kalih ngungkab topi
Nunas lugra ring tuan guru
Tuan guru meanggukan
Tur ngandika uli dije cai bagus
Nyen cai makadua?
Angob bapa mangiwasin.

Pupuh maskumambang uah

Silih tunggil conto pupuh ring sor puniki:

Maskumambang
Kumambang anggon ngastuti
Ring bukpadan Ida
Ida Sang Hyang Waguswari
Mapinunas karahaywan.

Pupuh mijil uah

Silih tunggil conto pupuh ring sor puniki, Dadong Dauh:

Dadong dauh
Ngelah siap putih
Ba metaluh reko
Minab ada limolas taluhne
Nanging lacur ada nak nepukin
Anak cerik-cerik
Keliwat rusit ipun.

Pupuh pucung uah

Bibi anu
Lamun payu luas manjus
Antenge tekekang
Yatnain ngaba masui
Tiuk puntul
Bawang anggon sasikepan.

Pupuh semarandana uah

Silih tunggil conto pupuh ring sor puniki:

Magantung bok akatih
Angkihane yan upama
Kadi manyuwun gedahe
Metatakan batu lumbang
Yan pelih magulikan
Tan urungan pacang labuh
Dekdek buyar tan tuptupan.

Pupuh sinom uah

Silih tunggil conto pupuh ring sor puniki:

Sané mangkin kahaturang
Indik panca yadnya yukti
Panca maarti lelima
Yadnya korban sané suci
Maring dewa pitra rsi
Manusa miwah bhuta mungguh
Ngiring mangkin laksanayang
Saking manah ne sujati
Mangda patut
Sané mangkin kapilahang.

Uger-uger uah

Uger-uger Guru sajeroning Pupuh:

  • Pada Lingsa : kecap wanda (suku kata) miwah wangun suara ring panguntat sajeroning acarik (baris) miwah akeh carik sajeroning apada.
  • Guru wilang: uger-uger kecap wanda sajeroning acarik (jumlah suku kata dalam setiap baris).
  • Guru dingdong: uger-uger wangun suara ring panguntat sajeroning acarik (banyaknya suara vocal dalam satu baris).
  • Guru gatra: uger-uger ketah carik sajeroning apada (banyaknya baris dalam satu bait)

Paindikan uah

Wenten lelima paindikan sané keni katureksa sajeroning wimbakara ngwacen sekar alit:

  1. Tikas : abah miwah tata busana
  2. Onek-onekan : kapatutan ngawacen
  3. Reng suara : suara sané jagi nudut kayun
  4. Guru dingdong : kapatutan suara panguntat carik
  5. Raras : ekspresi/ pendirian

Pustaka uah

  1. "Sekar Macepat/Sekar Alit/Pupuh sané wénten ring Bali" (ring Indonesia). Kaaksés 2020-05-30.
  2. Ngakan Madé Kasub Sidan. Sekar Rampe Basa Bali, 2008
  3. MANGBUDA. "10 Contoh Pupuh Populer Bahasa Bali | MANGBUDA.WEB.ID". Kaarsipin saking versi asli tanggal 2020-02-14. Kaaksés 2020-05-30.