Lengkara inggih punika pupulaning kruna sané manut lintihan, sané mamuat teges inggihan wénten wirasanipun utawi prasida ngawetuang ati sané jangkep saha maweweh pola. Wenten kalih warna pepalihan lengkarane ring Basa Bali, sané gumanti sampun kapastikayang, luiripun:[1][2]

Lengkara Lumaksana uah

Yaning sajeroning lengkara, kahanan Kruna Kria malaksana, pamekas karya sané mengpeng kalaksanayang utawi kamargiang, kawastanin: lengkara lumaksana (kalimat aktif). Umpaminipun: Sane nglaksanayang karya dados unteng bebaosan:

  1. I mémé ngadep saang di peken.
  2. Belin tiange luas ke Surabaya.
  3. Para sisia sedek ngwéntenang rame-rame ring sekolahan

Ring lengkara-lengkara inucap, sang nglaksanayang karya sakadi: I mémé, belin tiange, para sisia, sané dados unteng wiadin pokok bebaosan, mawasta: pikukuhing lengkara (subyek = pokok kalimat). Pikukuhing lengkara taler kabaosang: jejering lengkara. Pikukuhing lengkara utawi jejering lengkara, punika winangun (dibentuk) antuk: Kruna Aran. Ring lengkara lumaksana wénten makudang-kudang sorohipun, makadi:

  1. I bapa ngabas somi di carik. Para prajurite nglurug panegaran masehida Anake Agung
  2. Ya sedeng melaha pules. Adine labuh uli di balene.

Lengkara nomor 1 (siki) janten nglaksanayang karya. Gumanti wénten rincikan (rencana). Kewanten lengkarane sané nomor 2 (kalih) kahanan karya (indik).

Lengkara Linaksana uah

Yan sajeroning lengkara, kahanan panandang (penderita), inggih punika pikukuhing lengkara katibenan indik (karya), kawastanin: lengkara linaksana (kalimat pasif). Lengkara linaksana puniki kacihnayang antuk karya sané sampun puput kalaksanayang (kalimat pasif). Makudang-makudang wimba lengkara linaksana:

  1. Lengkara Linaksana sané kaperatama winangun antuk Kruna Kria dados jejer. Umpaminipun: Uli tuni Nyoman alih-alihin tiang utawi Ooo, ento te uli tuni suba tiang alih Beli?
  2. Lengkara Linaksana sané kaping kalih puniki winangun antuk pangater ka, kadulurin Kruna Kria sané dados jejer. Umpaminipun: Sokne kapenpenin baas tekén pipis, kapin anake lingsir ento utawi Ipun kacingak olih Dané Bapak Guru
  3. Lengkara Linaksana sané kaping tiga kacihnayang antuk wangun pangater ka, miwah pangiring ang, wiadin pangater ma, sané pacang ngwetuang karya linaksana (pasif). Umpaminipun:
    • Cakepan punika kasurat duk rahina Redite Umanis Ukir.
    • Ring cakepan punika wénten sané masurat antuk Aksara Bali, wénten taler masurat antuk Aksara Latin.
    • Aba-abaane kaentungang di tukade dalem.
    • Lawangane ring jaba tengah kantun mauneban.
    • Canange mabrarakan di margane, wireh ada anak ngulungang banten

Kadi asapunika lengkara-lengkarane sané sampun kaloktah, ring sajeroning uratiang kawéntenan lengkara-lengkara, pamekas nganutin pepalihannyane, utaminnyane manuting geginan (fungsi).

Pepalihan lengkara uah

Pepakuhan lengkara manut geginan saha kahanipun, inggih punika:

Lengkara manuting linggih uah

Lengkara manuting linggih winangun antuk:

  • Pikukuhing lengkara (jejering lengkara), kawangun antuk Kruna Aran.
  • Linging lengkara (piorahing lengkara), kawangun antuk Kruna Kria (predikat).
  • Panandanging lengkara, kawangun antuk Kruna Aran (obyek = penderita atau pelaku).
  • Pidartaning lengkara, kawangun antuk Kruna Pidarta (pidarta indik genah wiadin dauh) = keterangan tempat atau keterangan waktu.

Ring wewidangan lengkara puniki kandugi metu: lengkara lumaksana miwah lengkara linaksana (kalimat aktif serta kalimat pasif). Wimbanipun (contone):

"I mémé ngadep siap di peken."
I mémé = jejering lengkara
Ngadep = linging lengkara
Siap = panandanging lengkara
Di peken = pidartaning lengkara (genah)

"I bapa numbegin ténggalaan ituni"
I bapa = jejering lengkara
Numbegin = linging lengkara
Ténggalaan = panandanging lengkara
I tuni = pidartaning lengkara (genah)

Lengkara manuting kadaden uah

Lengkara manutin kadaden wénten 3 (tetiga);

Lengkara Paripurna uah

Lengkara Paripurna inggih punika lengkara sané jangkep madaging jejer, piorah, penandang miwah pidartaning lengkara. Umpaminipun:

"I Tojan mamancing lele di tukade.
I Tojan = jejering lengkara
Mamancing = linging lengkara
lele = panandanging lengkara
Di tukade = pidartaning lengkara (indik genah)

"Kaki Paluk makena latih ibi sanja"
Kaki Paluk = jejering lengkara
Makena = linging lengkara
Latih = panandanging lengkara
Ibi sanja = pidartaning lengkara (indik dauh)

Lengkara Sampurna uah

Lengkara Sampurna inggih punika lengkara sané mamuat jejer miwah linging lengkara. Umpaminipun: Murid-muride nulis, Prajurite masuriak, Krama Désané ngayah, miwah sané tiosan. Bahbahanipun sapuniki: Murid, prajurit miwah krama désa, mawasta jejering lengkara, nulis, masuriak, ngayah, punika linging lengkara.

Lengkara Tan Sampurna uah

Lengkara Tan Sampurna inggih punika: lengkara sané marupa kruna kewanten. Tegesipun: lengkara sané nenten mamuat, jejer, ling, panandang, miwah pidartaning lengkara. Umpami: Inggih, Sampunang, Margi, Nawegang, Nah, Beeh, Uiiiiih, miwah sané tiosan.

Lengkara manuting wangun uah

Lengkara manuting wangun kapalih dados 2 (kekalih), inggih punika: a. Lengkara Tunggal (kalimat tunggal). Umpaminipun: "I bapa matekap di carik" utawi "Ni Luh Sari maumbahan di tlabahe". b. Lengkara Bineka (kalimat majemuk).

Lengkara manuting tetuek uah

Lengkara manut tetuek (makna kalimat) puniki kapalih dados 5 (limang) paos, inggih punika:

Lengkara Pidarta (kalimat berita) uah

Lengkara Pidarta (kalimat berita) puniki nartayang (menceritakan/menyampaikan) paindikan apaos. Umpaminipun: "Ring alun-alun wénten rame-rame" utawi "Sane tigang rahina titiang sampun rauh ring dunungan"

Lengkara Pituduh (kalimat perintah) uah

Lengkara Pituduh puniki Kruna Kria sané pinih utama, mamuat pituduh (perintah), nuduhang nglaksanayang karya. Umpaminipun: "Jemakang adine baju!", "Gaenang malu I bapak bubuh!", utawi "Tulis ja lengkarane betén aji Aksara Bali!"

Lengkara Sesambatan (kalimat keluhan/derita) uah

Lengkara Sesambatan (kalimat keluhan/derita) puniki nyinahang rasa sané katandangin olih sang mabaos. Umpaminipun: "Aduh mael nasine dini" utawi "Beeh lakar kudiang jani baan ngitungang, barang suba pada gisina"

Lengkara Pidawegan (kalimat waktu) uah

Lengkara Pidawegan puniki, nyinahang paindikan sané pasti wiadin kirang pasti. Umpaminipun: "I Nyoman mairib engsap kapin titiang." utawi "I Ratu manawi sampun mayusa 35 (pasaur) warsa sané mangkin."

Lengkara Pitaken (kalimat tanya) uah

Lengkara Pitaken puniki mamuat pitaken, duaning sang mabaos durung tatas uning. Umpaminnyane: "Nyen sih ane nyilih bukun tiange?" utawi "Paman Patih ajak makejang! Kenken mungguing krimikan para pretakjanane?"

Lengkara manut geginan uah

Lengkara puniki winangun antuk Lengkara Kria (melakukan kerja/kegiatan) miwah lengkara Tan Kria (tidak melakukan kerja/kegiatan). Lengkara Kria puniki, jejering lengkara malaksana, linging lengkara: Kruna Kria, Lengkara puniki mirib (saimper) ring lengkara Lumaksana (kalimat aktif). Umpaminipun: "I bapa matekap di carik" miwah "I mémé madangang saang di peken". Lengkara Tan Kria linging lengkara tan Kruna Kria. Umpaminipun: "Siape ento soroh buron mabatis dua" utawi "Memerine makejang putih-putih"

Lengkara manutin ucapan uah

Lengkara manut ucapannyane, kapalih dados 2 (kekalih), inggih punika Lengkara Tetiron (kalimat langsung) miwah Lengkara Panuek. Lengkata Tetiron puniki kaucapang olih sang katuturang utawi sang kabaosang. Umpaminipun: Luh Sari ngraos bangras: “Lipetang suba tiang ke umah reraman tiange!”. Bapak/Ibu guru ngandika alon: “Uduh Cening sisia ajak makejang! Dinane jani Cening suba madan “purnacarya” utami mragatang peplajahan di SMA. Lengkara Panuek puniki marupa panuek (penajaman) saking Lengkara Tetiron, wiadin Wirasan lengkara Tetiron inucap. Umpaminnyane: “Lipetang dogen suba tiang ke umah reraman tiange” keto raos Ni Luh Sarine bangras. “Uduh Cening sisia ajak mekejang, Dinane Cening suba madan 'purnacarya' utawi mragatang peplajahan di SMA” keto pangandikan Dané Bapak/Ibu Guru alon, miwah sané tiosan.

Pustaka uah

  1. Modern, Sastra Bali (2015-04-16). "Sastra Bali Modern: Lengkara Basa Bali ( Kalimat Bahasa Bali)". Sastra Bali Modern. Kaaksés 17 Nopémber 2021.
  2. Yuliyastuti (Rabu, 16 Méi 2012). "Bahasa Bali: LENGKARA BASA BALI". Bahasa Bali. Kaaksés 18 Nopémber 2021. Check date values in: |date= (help)