Gaguritan Candrakirana

lontar gaguritan nyaritayang indik Candrakirana

Gaguritan Candrakirana inggih punika silih tunggil kakawian tradisional Bali marupa tembang sané nyritayang indik kapitresnan Raden Semara Nusapati saking Jénggala (Koripan) sareng Raden Dewi Candrakirana saking Kediri (Daha).[1] Gaguritan puniki nganggén pupuh sinom, pupuh pangkur, pupuh dangdang, pupuh durma, pupuh ginada, pupuh kumambang, pupuh semarandhana, pupuh mijil, pupuh ginanti, miwah pupuh dmung.[2]

Geguritan Candrakirana
Aran liyanangaguritan·candrakirana
SorohSusastra
Kawedar kapertama ringPadang Kerta, Karangasem, Karangasem
Basa(-basa)Basa Kawi
Juru tulisI Gusti Anom Dangin
LakaranLontar
Ukuran40 cm x 3,5 cm
FormatGaguritan
AksaraAksara Bali
Lempir67
Ngranjing Koleksi ringKapustakaan Kantor Dokuméntasi Budaya Bali
Klasifikasi Gedong KirtyaItihasa

Ringkasan Carita uah

Kacrita Ida Sang Prabu ring Daha madué oka istri-istri kakalih. Okan Ida Sang Prabu sareng Ida Pramiswari maparab Dewi Candrakirana. Malih siki okan Ida Sang Prabu sareng I Liku mawasta Galuh Ajeng. Yening sandingang indik kajegegan tur kalewihan Galuh Ajeng joh kasoran tekén Dewi Candrakirana. Kacritayang mangkin Dewi Candrakirana miwah Galuh AJeng tangkil ring Ida Sang Prabu pacang nyarengin saisin purine ngaryanin mareresik ring margi. Pramiswari miwah I Liku taler mangiring. Sampun prapta ring taman sari, wénten kedis mabulu halus ngrawit sané sedeng makeber. Punika kacingak olih Galuh Ajeng raris ngénggalang dané bangun ngepungin sareng para parekane mangiring. Samian mabudi pacang nyemak kedise punika nanging nenten mrasidayang. Dewi Candrakirana sané kajujur antuk kedis punika raris nakep tur makatang kedis punika. Galuh Ajeng nunas kedis sané becik punika ring Dewi Candrakirana nanging nenten kaicen. Punika mawinan Galuh Ajeng manangis tur I Liku gedég mangkin. Sampun rawuh ring bancingah, I Liku kari idepnane iri hati. Manahne mangda padidi kesayangang olih Ida Sang Prabu tur padidi nitah saisin puri. Irika raris Pramiswari kaekanang olih I Liku mangda sida ngemasin. I Liku ngaryanang racun reracikan kadi upas sané kaadukin rujak raris kaaturin Pramiswari. Pramiswari ngambil rujak punika raris kaajengang. Wau duang sidu kaajeng, Pramiswari sungkan weteng raris seda. Dewi Candrakirana bah maguyang, di natahe mangliling manangis. Tangise mangetus kayun, sesambate nudut cita, nunas mangda sareng seda. Sang sampun lina sampun kabasmi, puputing prateka nanging Dewi Candrakirana kari sedih kalara-lara.

Wenten malih kacritayang Ida Sang Prabu Koripan sampun mireng indik arinne ring Daha katinggalan Pramiswari. Ida taler uning punika wantah I Liku sané ngracunin. I Patih ngaturang ring Ida Sang Prabu kahanan ring Daha inggih punika I Liku sané kajenengang dados Pramiswari, Dewi Candrakirana sané katinggalan biang nenten karunguang malih, tur wantah Galuh Ajeng sané kasayangang mangkin. Ida Sang Prabu Koripan mangkin mapikayun pacang mamadik Dewi Candrakirana, pacang kajangkepang sareng okane. Ida Sang Prabu raris ngandikain okanne sané maparab Raden Semara Nusapati mangda parek ka bancingah. Sesampune Raden Semara Nusapati prapta ring bancingah, Ida Sang Prabu raris ngandika ring okanne indik kahanan ring Daha. Ida Sang Prabu taler nunas ring okane mangda kayun kajangkepang sareng misané inggih punika Dewi Candrakirana saking Daha, sawiréh dané sampun nenten madué biang tur nenten karunguang olih ajinne ring Daha. Raden Semara Nusapati kayun kajangkepang sareng misanne ring Daha. Punika mawinan Ida Sang Prabu ngutus Patih ke Daha ngaturang tulis tur makta togog apasang praya kaaturang irika.

Kacrita I Patih sampun prapta ring Daha, raris tangkil ring Ida Sang Prabu Daha tur ngaturang surat saking rakanne. Surat punika wus kapawos, Ida Sang Prabu makenyem tur cumpu pacang nyangkepang okanne sareng okan rakane ring Koripan. Kalingke asiki, makakalih kaambil pacang kaaturin. Sapunika pangandikan Ida Sang Prabu ring I Patih. Egar kenehne I Patih ningehang. Wusan punika Ida Sang Prabu ngranjing ka puri kairing olih I Patih. I Patih mangranjing ka pesanggrahan jagi kaaturin ayunan olih pengayah sané akeh ipun petang diri. Ida Sang Prabu mangkin ngaturin Galuh Ajeng mangda milihin togog sané kabakta olih Patih saking Koripan. Wenten togog kakalih, punika wantah kaicen olih Raden Semara Nusapati. Sane asiki makaput baan sutra kuning tur majahit baan kawat mas. Malih asiki makaput baan sutra buluk tur majahit baan benang bola. Galuh Ajeng ngambil sané makaput baan sutra kuning, lega pisan kenehne polih dumunan milihin. Mangkin kari togog malih asiki sané makaput sutra buluk punika rupannyane daki bengil. Ida Sang Prabu ngandikain I Bayan tekéning I Sangit ngaturang togog punika majeng ring Dewi Candrakirana. Benjang semengan kaucapang, Patih saking Koripan mapamit pacang budal. Ida Sang Sang Prabu raris mapaica wastra miwah kampuh maduluran lengis miik. Sesampune prapta ring Koripan, I Patih raris tangkil ring Ida Sang Prabu tur ngaturang indik ring Daha. Ida Sang Prabu kenak mirengang raris ngandikain sami mangda madabdaban.

Ring Daha mangkin kocapang, Dewi Candrakirana ngagah togoge sané makaput sutra buluk. Kagiat dané nyingakin daging kaputane, togog becik pisan antuk mas dumilah tur mata winten murub. Cayane mangayang-ngayang, makalangan. Togog punika raris kaaras tur kacangkrimang olih Dewi Candrakirana. Galuh Ajeng ngintip saking lawang, kacingak togogne Dewi Candrakirana lintang lewih tur kacangkrimang bisa makenyung. Dadi metu kayunne iri ring Dewi Candrakirana. Galuh Ajeng gelis manyagjag tur nunas togog punika ring rakanne nanging nenten kaicen olih Dewi Candrakirana. Galuh Ajeng budal mangambres tur gedégne tan sinipi. Patrebes yeh paningalane metu ngrereh I Liku. I Liku nyingakin okane nangis raris nyesed nakenin. Ida Sang Prabu taler wénten irika nyingakin Galuh Ajeng mecara. Irika raris Galuh Ajeng nartayang indik togog mas sané kadruwenang rakane. Cutetnyane dané meled nuenang togog punika, sampun polih nunas ring rakane nanging tan kaicen. Ida Sang Prabu raris ngutus I Bayan miwah I Sangit parek ring Dewi Candrakirana jagi nagihang togog punika. Dewi Candrakirana sané katagihin togog punika makesyab tur nenten nagingin pinunas ajinne baan sayangne tekén togog punika. Punika mawinan Ida Sang Prabu kayunne bendu, macebur ngrereh Dewi Candrakirana. Dewi Candrakirana nyumbah matur, nungkemin cokor ajinne mangda togog punika nenten kaambil. Nyingakin okane kedeh nenten nagingin pinunasne, Ida Sang Prabu sayan bendu. Ida raris ngambil gunting tur kacukur rambutne Dewi Candrakirana. Dewi Candrakirana nangis mamulisah kagundul olih ajinne. Wusan punika Ida Sang Prabu budal. Dewi Candrakirana raris matilar saking puri kairing olih I Bayan miwah I Sangit. Ida taler nunas mangda I Patih ngatehang lunga manyusup ka tengahing alas. Dewi Candrakirana penganggéne care lanang tur nyungklit keris ngendih murub. Sareng patpat mamargi tengah dalu nuju ka tengahing alas. Sampun rawuh ring alase pingit, mararyan ring sor binginne ageng sané nyanding tukad. Irika raris mabresih tur kakaryanang puri olih I patih. Purine kadi ring swargan, mabancingah, pamremane miik, temboke magambar, tur korine maprada. Sampun puput sami, Dewi Candrakirana nunden I Patih matulak ka Daha.

Dewi Candrakirana lintang suka ring alase. Sane mangkin dané mapikayun jagi mapangangge tur mapayas kadi anak lanang mangda silib ring alase. Irika raris Dewi Candrakirana ngambil tiuk miwah gunting, raris ngetep bok I Bayan miwah I Sangit mangda sakadi anak lanang. Dewi Candrakirana, I Bayan miwah I Sangit taler magentos adan. I Bayan magentos adan dados I Kuda Prewira, I Sangit magentos adan dados I Kuda Pramanca. Punika taler Dewi Candrakirana mangkin maparab Panji Semirang. Sareng tiga kawastanin Bala Klana Sakti. I Kuda Prewira miwah I Kuda Pramanca geginane nyadang pangalu sané mentas ring alase tur nuduk bebandaranne. Yening pangalune nglawan, irika pacang kaamuk olih I Kuda Prewira miwah I Kuda Pramanca. Nanging yéning pangalune manyerah, pacang kaatehang tangkil ring Panji Semirang. Nyabran dina pakaryan I Patih kalih menyandak anak majalan, kantos akeh madué panjak. I Patih kalih setata menang ring payudan raris pengalune sané kalah kaaturang ring Panji Semirang. Pengalune punika kaicen umah miwah ajeng-ajengan. Punika mawinan samian suka mamanjak irika tur engsap ring dusunne dumun. Wenten pangalu saking Koripan sawatara satus diri, wénten malih saking Metawun tur saking Daha.

Wenten malih kacritayang Ida Sang Prabu ring Matawun, ngutus patih dané ke tengahing alas mangda ngematiang Bala Klana Sakti krana akeh panjak dané kacandak tur ngraris mamarekan irika. Sampun prapta ring tengahing alas, Patih Matawun miwah bala Matawune kalah mayuda nglawan Panji Semirang, I Kuda Prewira miwah I Kuda Pramanca. Pamuputne I Patih Matawun kabasta tur sadya mamanjak ring Panji Semirang. Irika raris Panji Semirang mamargi pacang mangebug nagara Matawun kairing olih Patih Matawun. Santukan ajerih nagarane pacang rusak, Ida Sang Prabu Matawun kayun nungkul ring Panji Semirang. Panji Semirang taler kaaturin putri kakalih, okan Ida Sang Prabu Matawun. Sane duuran maparab Dyah Puspa Jwita tur sané alitan maparab Dyah Puspa Sari. Sang Putri kalih sané nenten uning Panji Semirang maraga istri, salah tampi santukan nenten kajamah antuk Panji Semirang. Irika raris Panji Semirang ngorahang ragane kari kaiket antuk brata lewih. Sampun lami ring nagara Matawun, Panji Semirang mapamit mantuk kairing olih Sang Putri kalih.

Sane mangkin kacrita ring nagara Koripan madabdaban pacang mabuncing ka Daha, sané kautus inggih punika I Punta sareng Patih kakalih. Irika ring tengahing alas kacandak antuk I Kuda Prewira miwah I Kuda Pramanca raris masiat. I Punta sané manunas urip kaaturang ring Panji Semirang, kewanten Patih kakalih matulak ka Koripan, tangkil ring Raden Semara tur nartayang kahanan ring alase. Raden Semara erang, ngambil kuda raris mamargi kairing olih balane sami. Prapti ring alas kapendak antuk surat olih Panji Semirang saantukan yéning mayuda pastika pacang kalah. Surat punika kabakta olih I Punta, dagingnyane tuara lian wantah nglungsur pangampura tur manungkul ngaturang urip. Raden Semara pamenggahe dados punah. Panji Semirang nunas raden Semara mangda simpang nanging Raden Semara nenten kayun krana pacang mabuncing ke Daha. Dané mapamit sareng Panji Semirang tur ngorahang, matulak saking Daha pacang simpang. Wawu mamargi ngantos bancingah, kudané mangkel irika tuara nyak majalan. Punika mawinan Raden Semara durus simpang ring purine Panji Semirang. Irika dané katuran ayunan lewih tur magegonjakan ngantos tengah wengi.

Benjangne sampun semengan, Raden Semara katuran matangi olih Panji Semirang krana pacang mabuncing ka Daha. Raden Semara mapi nenten mireng, Panji Semirang ngranjing ka pamreman raris Raden Semara kadundun kakocokang. Irika raris Panji Semirang kagisiang olih Raden Semara tur katunas mangda sareng merem. Panji Semirang uning ragane sampun ketara, irika dané raris matur pacang ngaturang raga, kayun makaronan, nanging Raden Semara katunas mangda mabuncing dumun ka Daha tur matulak sajeroning makatelun. Panji Semirang ngaturang saputangan dadu pinaka cihna bhakti mamanjak ring Raden Semara. Punika taler Raden Semara ngicen bungkung ring Panji Semirang anggén ciri tresnane. Makakalih sampun masubaya pacang matemu malih tigang rahina. Raden Semara raris mapamit pacang mabuncing ka Daha.

Sampun prapta ring Daha raris tangkil ring Ida Sang Prabu Daha ring bancingah. Galuh Ajeng taler prapta manyapa tur ngaturang pecanangan. Nenten wénteng Dewi Candrakirana kacingak olih Raden Semara. Irika dané uning minab Panji Semirang tuara len wantah Dewi Candrakirana sané dados anak lanang bagus ring alase. Raden Semara katuran ayunan tur kaayahin olih Galuh Ajeng. Ida Sang Prabu taler nunden Raden Semara merem ring Daha. Galuh Ajeng ngranjing ring pamreman Raden Semara raris ngelut tur mengaras-aras, nanging Raden Semara nenten nagingin kayunne Galuh Ajeng. Punika mawinan Galuh Ajeng nangis maguyang, ngranaang Raden Semara sumingkin gedég tur nenten polih sirep ngantos lemah. Sampun lemah, Galuh Ajeng nunas Raden Semara mangda masiram ka beji sareng dané nanging Raden Semara kedeh nenten kayun. Raden Semara ring pamreman uyang paling sawiréh Panji Semirang tan sah ring ati.

Tan carita sampun petang dina, subayane sampun liwat. Panji Semirang sungsut tan sipi saantukan Raden Semara nenten rauh. Dané raris mapikayun mapamit pacang manyusup ring alas sareng para putri miwah patih dané makakalih. Irika malih magentos parab mangda silib dados I Gambuh Darma Swara. Sareng lelima makawon saking puri, mamargi tur tan pegat-pegat sedih ring alase. Kacrita Raden Semara mangkin eling ring janjine sampun lintang. Dané mapikayun budal, raris matulak saking Daha nanging pamargine silib. Rawuh ring alas Semirang dané mangojog ka bancingah miwah ring puri, dapetanga sampun suwung irika. Raden Semara mapikayun ngrereh Panji Semirang, para patih dané kautus matulak ka Koripan. Pamuputne Raden Semara miwah Panji Semirang prasida matemu ring nagara Gagelang tur budal ka nagara Koripan.

Pragina uah

  • Dewi Candrakirana (Panji Semirang)
  • Raden Semara Nusapati
  • Galuh Ajeng
  • Ida Sang Prabu Daha
  • Pramiswari Daha
  • I Liku
  • Ida Sang Prabu Koripan
  • Patih Koripan
  • Patih Daha
  • I Bayan (I Kuda Prewira)
  • I Sangit (I Kuda Pramanca)
  • Ida Sang Prabu Matawun
  • Patih Matawun
  • Dyah Puspa Jwita
  • Dyah Puspa Sari
  • I Punta

Pustaka uah

  1. "Legenda Raden Inu Kertapati dan Dewi Candrakirana (Jawa Timur)" (ring Indonesia). Kaarsipin saking versi asli tanggal 2021-05-15. Kaaksés 2021-05-15.
  2. "Gaguritan Candrakirana - Palm Leaf Wiki". palmleaf.org. Kaaksés 2021-05-15.

Pranala jaba uah